De goede afstand tot de ander is een teken van respect. Dan wordt hij namelijk niet in ons zijn ingelijfd en ook niet in het grote geheel van de wereld en de geschiedenis. Hij is zich zelf met zijn 'ik ben'. Hoe kunnen we de afstand handhaven? Door (met elkaar) te spreken. De wereld krijgt zin wanneer ik uitga van de ander, van mijn relatie tot de ander, zegt Emmanuel Levinas. Als de ander voor mij bestaat, als de juiste afstand tot hem wordt gerespecteerd, dan opent de wereld zich voor ons. 'De wereld aan de ander aanbieden door het woord ' , zo zegt Levinas het. ' Aanbieden ', dat wil zeggen uitstijgen boven een relatie met de dingen die op het strikt nuttige of functionele berust om ze binnen te doen gaan in een menselijke wereld van relaties. Als ik alleen in een bos wandel en een bloem zie, hoef ik haar geen naam te geven. Ik kan haar geur opsnuiven, haar plukken zonder woorden nodig te hebben. Als ik met iemand anders ben, dan gaat het anders. Ik ga er met hem over praten, de bloem een naam geven, mijn plezier met hem delen, dat wil zeggen.: de betekenis die ik aan die bloem geef. Spreken is altijd de ander insluiten, de ander is altijd ai aanwezig.

Zelfs een monoloog is er uiteindelijk voor de anderen. In elk geval bestaat hij niet als hij niet door iemand anders wordt gehoord of gelezen. Of ook: degene die spreekt, praat tegen zichzelf alsof hij een ander was. Als we zeggen dat de essentie van de mens taal is, dan willen we niet alleen maar bevestigen dat de taal de mensen in staat stelt met elkaar te spreken en onder elkaar woorden uit te wisselen die betekenis hebben. We willen benadrukken dat de een en de ander deel hebben aan een wereld die in zijn geheel betekenis en zin heeft. Wanneer ik tegen iemand praat, dan geef ik voor hem en met hem zin aan alles wat ons omringt, dus aan de wereld waarin wij leven. Door de dingen die ons omringen te benoemen, maken wij ons ervan los, nemen we afstand tot ze en 'bieden' wij ze ons wederzijds 'aan " om die mooie uitdrukking van Levinas nog eens te gebruiken.

DE VITALE TUSSENRUIMTE 

Laten we onze relatie tot de transcendentie als voorbeeld nemen. In een klassieke visie op de dingen is de transcendente wereld de wereld van boven, de wereld van God, die tegenover de wereld bier beneden, de wereld van de mensen staat. Hoe moeten we over de relatie tussen deze beide werelden denken?

Men kan zich voorstellen dat de mens probeert zich langzaam maar zeker te verheffen naar de transcendente wereld in een liturgische of mystieke verheffing, zoals de filosofie dat voor een deel beeft gedaan. De mens zou op die manier zijn eigen ik tot een minimum willen terugbrengen, ja zelfs geheel willen onderdrukken. Ofwel de mens hoopt op het moment van de dood in een andere wereld binnen te gaan, de transcendente wereld waar alles met betrekking tot hier beneden hersteld zal worden. De armen zullen rijk zijn, de zieken zullen genezen zijn, de laatsten zullen de eersten zijn... 

Deze filosofie van de troost zegt eigenlijk dat het ware leven ergens anders is. Deze slechte manier om de transcendentie te bevestigen en te beleven, zou het leven hierbeneden, de persoonlijke beleving, ongeldig willen verklaren om zich onder te dompelen in het kosmische leven, deel uit maken van een groter geheel. Dat wil dus ook zeggen: de tussenruimte die de twee werelden van elkaar scheidt, opheffen, als het ware de kloof tussen beide opvullen, het subject doen verdwijnen en dus, volgens de Hebreeuwse traditie de moord op het individu begaan. Het omgekeerde is het geval in de filosofie van Nietzsche of van Sartre bijvoorbeeld, die de wereld van het transcendente afschaffen om hun toevlucht helemaal alleen in de wereld van het hier en nu te zoeken. God is dood, of God is de natuur. Alleen de tastbare wereld waarin wij leven, bestaat, en vooral geen verborgen werelden ergens achter onze gewone mensenwereld. Ook in dit geval wordt de tussenruimte opgeheven. 

Maar de echte filosofie of de echte metafysica, zoals een filosoof als Levinas haar heeft ontwikkeld, bestaat er juist uit de twee werkelijkheden te handhaven en meer nog de tussenruimte, de scheiding en de spanning tussen beide te bewaren. Want in die tussenruimte speelt zich de hele relatie tussen het Zelf en de Ander, de relatie tussen het immanente en het transcendente. We moeten weigeren alleen in het transcendente, of alleen in het immanente te willen leven. Maar we moeten ons handhaven in het gebied tussen deze beide, het gebied dat opening biedt voor vragen, voor het nimmer eindigende feit van de aanwezigheid van de ander. Want dat is het gebied waar de ethiek tussen de mensen zich afspeelt. 

Zo blijven we trouw aan de Hebreeuwse denkwijze. Veel vaker dan we zouden geloven wordt deze dimensie van de tussenruimte vergeten of verdoezeld. Zo stopt de Geschiedenis zoals die vandaag de dag in de handboeken wordt verteld alles en iedereen in hetzelfde vat. En zo worden de mensen in een neutraal en onpersoonlijk verhaal ingelijfd. In die zin is het wreed en onrechtvaardig, al was het alleen maar door alles wat wordt vergeten, door al die mensen te vergeten, mensen zonder gezicht, waarover het verhaal van deze Geschiedenis gaat. Maar dat de Geschiedenis zich zo uitdrukt, is legitiem. Zij is nu eenmaal niet het verhaal van persoonlijke zaken, maar dat van volkeren, van maatschappijen en van koningen. Men kan dan ook wel zien waarom zij zich niet op het terrein van de ethiek beweegt. 

De ethiek gaat immers altijd over de verhouding, de polariteit tussen twee individuen, tussen twee die 'ik ben' zeggen. De geschiedenis is de geschiedenis van de mensen zonder naam. Zij beeft geen weet van de persoonlijke relatie, die van het ik met de ander. Ze weet niet dat ieder mens die altijd de ander is voor een andere mens, oneindig, transcendent is. Wat betekent spreken? Het is allereerst de ruimte, de afstand tussen het zelf en de ander open houden. Wanneer ik tot de ander spreek en de ander spreekt met mij, dan wordt de juiste afstand tussen ons gehandhaafd. En omgekeerd is er werkelijk sprake van spreken, van een waarlijk ethische relatie, wanneer deze afstand wordt gerespecteerd. 

Indien de verwijdering te groot is, dan is er geen enkele ethische relatie tussen de mensen, net zo min als bij een te grote nabijheid. In dat geval wordt het verschil opgeheven, dan is er de neiging tot inpalming, tot het opslokken van de een door de ander en dat betekent dat er altijd onrecht en wreedheid dreigt, dat wil zeggen potentiŽle moord. Twee personen die elkaar niet kennen en die niet met elkaar spreken laten elkaar onverschillig. Daartegenover staat dat het verschil tussen hen wordt vernietigd als men alles wat hen scheidt uit de weg ruimt. Het gaat er dus om de juiste afstand te vinden, dat wat Levinas de 'proximitť' noemt.

M.A. Ouaknin, De tien geboden, pag. 121-123

canandanann 22-02-2003